Kwartet smyczkowy (młodzieńczy)

Grażyna Bacewicz bardzo wcześnie uświadomiła sobie, że głównym celem jej życia jest komponowanie muzyki. Jeszcze w latach dwudziestych XX stulecia, jako uczennica łódzkiego Konserwatorium, przy okazji zajęć z harmonii czy kontrapunktu podejmowała próby kompozytorskie, w których starała się rozwiązać nurtujące ją problemy techniczne i nadać im zadawalający artystycznie kształt. Wzrastała w atmosferze antyromantycznego przewrotu i kształtującego się stylu neoklasycznego. W naturalny sposób przyswoiła sobie główne atrybuty tego nurtu: potrzebę budowania logicznych konstrukcji formalnych opartych na nowych zasadach harmonicznych, niezdeterminowanych systemem dur-moll, a także swobodę w kształtowaniu faktury, której stałym elementem jest łączenie homofonii z mniej lub bardziej ścisłymi formami polifonicznymi. Przykładem takiej strategii jest pochodzący z okresu studiów Kwartet smyczkowy sygnowany datą 1929–1930, niewłączony przez kompozytorkę do oficjalnego katalogu dzieł. W pierwszej części (Allegro moderato) można wyróżnić dwa główne tematy, podane w formie niepełnej ekspozycji fugi. Schromatyzowany temat pierwszy, z silnie zaznaczonym motywem czołowym, pojawia się w wiolonczeli, odpowiedź po czterech taktach w I skrzypcach. Po krótkim łączniku I skrzypce intonują odmienny w charakterze temat drugi (dolce), odpowiedź z opóźnieniem jednego taktu i oktawę niżej pojawia się w altówce. Oba tematy słychać także w końcowej codzie, a przestrzeń między nimi wypełniają kontrapunkty oparte w dużej mierze na różnego rodzaju figurach ostinatowych, technice, którą Bacewicz rozwinie do perfekcji w późniejszej twórczości. Środkowa fughetta (Molto adagio), z jednym przeprowadzeniem tematu i to tylko w trzech głosach (wiolonczela, I skrzypce, altówka), pełni rolę intermezza. Trzecia część (Allegro molto moderato) to fuga podwójna o silnie skontrastowanych tematach. Pierwszy, w formie schromatyzowanego continuum melodycznego, eksponowany przez wiolonczelę, ukazany jest początkowo z zachowaniem tradycyjnego układu (odpowiedź altówki i II skrzypiec w kwincie, I skrzypiec o oktawę wyżej). Drugi temat (energico) to struktura ukształtowana przez początkowy repetycyjny motyw czystych kwint, potem oktaw połączonych staccatowo-tremolowymi figuracjami. W dalszej części oba tematy występują jednocześnie w postaci zasadniczej i inwersji, łącząc się w końcowej Cadenzy w jednolitą myśl zwieńczoną powtarzanymi pod koniec mocnymi (forte fortissimo) akordami. - Małgorzata Gąsiorowska