Muzyka żałobna

W 1954 roku Jan Krenz zwrócił się z prośbą do Witolda Lutosławskiego o skomponowanie utworu, który miałby uczcić 10. rocznicę śmierci Béli Bartóka, przypadającą w następnym roku. Praca nad utworem trwała jednak dłużej i ''Muzyka żałobna'' ostatecznie została ukończona w 1958 roku. Prawykonanie utworu odbyło się 26 marca 1958 roku w Katowicach. Utwór wykonała wówczas Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia pod dyr. J. Krenza. Utwór nosi dedykację a la memoire de Béla Bartók i jest rodzajem epitafium poświęconym pamięci genialnego kompozytora węgierskiego. Utwór przeznaczony jest na orkiestrę smyczkową, podzieloną na 10 głosów (I, II, III, IV skrzypce, I, II altówki, I, II wiolonczele, I, II kontrabasy). Jest jednoczęściowy, ale można w nim wyróżnić cztery wyraźne fazy. Wprowadzeniem do przejmującego klimatu tego muzycznego hołdu jest Prolog, mający postać kanonu. Jego przebieg cechuje stopniowe narastanie napięcia aż do kulminacji, po której następuje wyciszenie i uspokojenie. Metamorfozy - dynamiczna część II zainicjowana zostaje niepokojącymi pizzicati. W toku rozwoju formy daje się zauważyć nieustanne zagęszczanie ruchu (uzyskane poprzez postępującą komplikację rytmiki), prowadzące ostatecznie do Apogeum (część III). Ma ono niewielkie rozmiary i niesamodzielny charakter - ogniwo to jest w istocie kulminacją całości dzieła. Główne spiętrzenie zbudowane zostało w oparciu o 12-dźwiękowy kompleks akordowy. Zamykający całość ''Epilog'' przynosi reminiscencję nastroju Prologu. Utwór ten jest nie tylko jednym z najważniejszych w powojennej historii muzyki polskiej, ale także znaczącym, przełomowym wręcz momentem w rozwoju artystycznym samego kompozytora. Sam Lutosławski przyznawał, że: to, co wypracowałem w tym utworze, to raczej zespół sposobów, które pozwalają mi z jakimś sensem poruszać się w obrębie 12 tonów, oczywiście poza systemem tonalnym i poza dodekafonią... Stanowi on u mnie początek nowego okresu, jest rezultatem długich doświadczeń. Usiłowałem stworzyć zespół środków, który stanie się moją własnością. I to jest właśnie pierwsze słowo wypowiedziane tym nowym dla mnie językiem, ale bynajmniej nie ostatnie. W 1959 roku utwór został nagrodzony Doroczną Nagrodą Związku Kompozytorów Polskich. W maju 1959 roku ''Muzyka żałobna'' otrzymała najwyższą lokatę na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów, organizowanej w Paryżu przez Radę Muzyczną UNESCO. T. Chylińska, S. Haraschin, M. Jabłoński Przewodnik po muzyce koncertowej (część I, PWM, Kraków 2003)