Koncert

Koncert na orkiestrę (1950-54) jest ukoronowaniem I okresu twórczości Witolda Lutosławskiego, w którym kompozytor stylizował folklor polski i stosował techniki kompozytorskie charakterystyczne dla nurtu neoklasycznego. W Koncercie na orkiestrę wykorzystał materiał kilku melodii ludowych z Mazowsza. Przekształcał te melodie zmieniając ich rytmikę, poddawał je przemianom kolorystycznym dzięki zmiennej instrumentacji oraz nadawał im nowy sens muzyczny ukazując je w kontekście innych warstw melodycznych i harmonicznych. Opracowując materiał ludowy czerpał z tradycji muzycznej stosując formę toccaty i passacaglii oraz technikę imitacyjną. Elementy tradycyjne wzbogacił nowoczesną harmoniką i instrumentacją. Koncert na orkiestrę charakteryzuje się klarownością formy i dynamiczną akcją muzyczną, której kulminacja występuje w ostatniej, trzeciej części utworu. Część I, zatytułowana Intrada, posiada formę łukową, złożoną z szeregu odcinków: A B C B1 C1 B2 A1. Utwór rozpoczyna temat w wiolonczelach oparty na pieśni mazowieckiej. Temat ten jest ukazywany w coraz to wyższych rejestrach instrumentów smyczkowych, a następnie w grupie instrumentów drewnianych, w transpozycjach o kwintę czystą. Tło dla tematu stanowią nieustająco brzmiące dźwięki Fis-fis w kontrabasach, kotłach i harfach. Analogiczny odcinek (A1) kończy Intradę. Różnice polegają na innym opracowaniu instrumentalnym tej samej pieśni ludowej, która brzmi w solowych instrumentach dętych drewnianych i w skrzypcach solo, a partie tych instrumentów wiją się w splotach polifonicznych na tle dźwięku fis w wysokim rejestrze. Łukowa forma części I wypełniona jest jeszcze dwoma naprzemiennie występującymi odcinkami: B i C oraz ich wariantami. Odcinek B zawiera motywy nowej melodii ludowej, pojawiającej się w partyturze z określeniem cantando, natomiast odcinek C (od nr 6) zawiera struktury pochodzące wyłącznie z inwencji kompozytora. Część II Capriccio notturno e arioso przypomina charakterem i budową scherzo symfoniczne. Forma, o układzie odcinków: A A1 B A2 obejmuje struktury żartobliwe (A, A1 i A2), grane w bardzo szybkim tempie, z nieoczekiwanymi akcentami, przerywającymi ruch motywów oraz odcinek śpiewny (B), wzorowany na melodyce ludowej. Część III Passacaglia, toccata e corale to najbardziej kunsztownie skonstruowana część zawierająca zarazem cechę znamienną dla późnych utworów kompozytora, jaką jest łańcuchowe łączenie wątków muzycznych. W odcinku opartym na modelu formalnym passacaglii kompozytor wykorzystał jako temat wariant melodii ludowej, która przybiera różne odcienie kolorystyczne pojawiając się w kilkunastu różnorodnych kombinacjach instrumentalnych, poczynając od ciemnego kolorytu kontrabasów z harfą, przez coraz to jaśniejsze barwy, aż do dwuwarstwowego tutti orkiestry, w którym tematowi towarzyszy mobilna warstwa utworzona z ''rozpędzonych'', ''błyskotliwych'' figuracji. Z kolei, w odcinku Allegro giusto (po nr 61) pojawiają się po raz pierwszy struktury odwzorowujące szybki, jednostajny ruch toccaty. Pod względem materiału temat toccaty jest pokrewny tematowi passacagli, jednak zyskuje on tu nowy charakter, głównie dzięki zmianom rytmicznym i agogicznym. Natomiast nowy materiał melodyczny zostaje wprowadzony w odcinku określonym w tytule jako Corale (po nr 75). Majestatycznie brzmiące akordy występujące naprzemiennie z melodią ludową w instrumentach solowych ukazywane są w różnych ujęciach kolorystycznych. Powrót toccaty rozpoczyna odcinek syntetyzujący struktury melodyczne pojawiające się w tej części. Uzyskują one nowe barwy dzięki przeobrażeniom instrumentalnym, dynamicznym i fakturalnym. Finał zawiera wiele efektownych struktur, jak glissanda harf, tremolanda w partii fortepianu i innych instrumentów oraz szybkie pasaże w dynamice forte fortissimo. Koncert na orkiestrę to kompozycja o charakterze wirtuozowskim, wymagającym od wykonawców wysokiej sprawności technicznej oraz umiejętności kreowania kontrastowych nastrojów. Instrumentom przydane zostały partie o różnym charakterze: liryczne, patetyczne, tajemnicze, żartobliwe i popisowe. Koncert, to utwór o bogatej kolorystyce instrumentalnej i wartkiej akcji muzycznej obejmującej szeroką skalę nastrojów i emocji. [Jadwiga Paja-Stach]