Stanisław i Anna Oświecimowie op. 12

Geneza poematu symfonicznego Stanisław i Anna Oświecimowie sięga głęboko w młodzieńcze lata kompozytora i spowita jest pewną tajemnicą. Adolf Chybiński, skrupulatny biograf kompozytora odnotowuje, iż między 9 a 14 lutego 1893 roku Karłowiczowie wraz z dziećmi przebywali w Krakowie na ślubie córki Wandy z Zygmuntem Wasilewskim1. Wówczas to 16-letni Mieczysław zobaczył na wystawie w Sukiennicach obraz Stanisława Bergmana Stanisław Oświęcim przy zwłokach Anny Oświęcimówny. Bergman był utalentowanym uczniem Jana Matejki. Urodził się w Krośnie, gdzie od XVII wieku, w kościele Franciszkanów, w barokowej kaplicy-mauzoleum znajduje się krypta grobowa rodzeństwa Oświecimów. Otoczona lokalnym kultem, stała się na przełomie XVIII i XIX wieku źródłem popularnej, na wskroś romantycznej legendy o tragicznej miłości brata i siostry. Legenda trafiła w psychice młodzieńca na podatny grunt. Jak wspominały
bliskie kompozytorowi osoby – Helena Romer-Ochenkowska, Alina Świderska, Kazimierz Prószyński – Mieczysław darzył silnym uczuciem swoją cioteczną siostrę Ludwikę Śniadecką; bliski znajomy kompozytora Stanisław Szumowski sugerował, iż ta młodzieńcza miłość odegrała istotną rolę w późniejszej
inspiracji poematu. Romantyczny motyw zawodu miłosnego czy też miłości nieszczęśliwej, tragicznej – pojawia się już w pieśniach, następnie zaś w uwerturze do Białej gołąbki i pierwszym poemacie symfonicznym kompozytora Powracające fale. Karłowicz zdradzał szczególne upodobanie do takich historii. Czy szedł wyłącznie za modą swoich melancholijnych, pesymistycznych czasów? Z pewnością nie. Za taką postawą kryły się niewątpliwie osobiste przeżycia i uwarunkowania psychiczne, depresyjna natura kompozytora, jego samotnictwo. A zatem poemat Stanisław i Anna Oświecimowie to charakterystyczny przykład umuzycznienia romantycznego mitu „nieszczęśliwej miłości”; utwór programowy, w którym narracja dramatyczna przekształca się w finalistyczną strukturę „dążenia ku wieczności”.